Wolność – czy istnieje coś bardziej cenionego i istotnego dla człowieka? Przez całą historię wiele społeczeństw walczyło o nią, przekonani, że to fundamentalny atrybut ludzkiej egzystencji. Ale czy należy zaczynać rozmowę o wolności od społeczeństwa jako całości, czy może skupić się na jednostce? Zastanówmy się, czy to naprawdę jest sprawa filozofów indywidualistycznych, czy może ukrywa się tu paradoks.
Erich Fromm i wolność jako okrutne brzemię
Erich Fromm, jeden z tych filozofów, nie zgadzałby się z twierdzeniem, że wolność to najważniejszy atrybut człowieka. Wręcz przeciwnie, uważał, że jest to brzemię, którego człowiek nie jest w stanie unieść. Taka myśl jest centralna w jego dziele „Ucieczka od wolności”. Choć może to brzmieć kontrowersyjnie, warto zbliżyć się do tej koncepcji.
Wolność jednostki a wolność społeczeństwa
Rozważając kwestię wolności, nie sposób pominąć roli jednostki. W końcu historia człowieka zaczyna się w momencie, gdy oddziela się od otaczającego świata i staje się świadoma własnej egzystencji. Fromm ilustruje to na przykładzie relacji matka-dziecko. Początkowo dziecko jest całkowicie zależne od matki, ale w miarę upływu czasu nabiera niezależności. To proces, który Fromm nazywa „indywiduacją”. To zarówno rozwój jednostki, jak i poczucie wzmagającej się samotności. Początkowe więzi ze światem zapewniają bezpieczeństwo, ale im więcej się oddzielamy, tym mocniej odczuwamy samotność i potrzebę ucieczki od „indywiduacji”.
Wolność „Od” i wolność „Do”
Fromm wyróżnia dwa rodzaje wolności: „wolność od” i „wolność do”. Pierwsza to brak przymusu, a druga to zdolność do podejmowania decyzji. Jednak człowiek, chociaż się uwolnił, nadal pozostaje uwięziony w taki sposób, że nie jest w stanie zrealizować swojej prawdziwej natury. Z tego powodu Fromm twierdzi, że człowiek nigdy nie osiągnie pozytywnej wolności. Mimo ucieczki od pierwotnych więzi, pozostaje on związany z grupą społeczną, a to z kolei hamuje jego rozwój jako indywidualności.
Mechanizmy ucieczki od wolności
Fromm opisuje trzy mechanizmy ucieczki od wolności: masochizm, sadyzm i konformizm. Masochizm polega na oddaniu własnej niezależności w ręce innych, w celu uzyskania pewnego rodzaju bezpieczeństwa. Sadyzm polega na podporządkowaniu sobie innych poprzez zadawanie bólu. Destrukcyjność zaś polega na zniszczeniu otaczającego świata, by uniknąć poczucia bezsilności. Konformizm zaś oznacza rezygnację z własnej tożsamości i przyjęcie modelu osobowości narzucanego przez kulturę.
Podsumowanie
Fromm kwestionuje paradoks wolności – chociaż dążymy do niej, często jesteśmy przerażeni własną niezależnością. Jego analiza mechanizmów ucieczki od wolności ukazuje, że istnieje pewien paradoks między pragnieniem wolności a dążeniem do uniknięcia jej brzemienia. Być może Fromm prowokuje nas do refleksji nad tym, czy wolność jest jedynie czymś pozytywnym, czy może istnieje w niej coś bardziej złożonego, co wymaga głębszej analizy.